Hoe een generatie Dalmatiërs in 10 landen woonde zonder ooit te verhuizen.
Stel je voor, je leeft je hele leven in hetzelfde dorpje. Je wordt er geboren, je groeit er op, je trouwt er, je krijgt er kinderen en je wordt er oud.
Zou je ooit kunnen bedenken dat je als inwoner van dit ene dorpje gedurende je leven ook inwoner van 10 verschillende landen zou kunnen zijn?
Dit is het verhaal van de generatie van de grootouders van mijn man.
De grootouders van mijn man zijn aan het begin van de 20e eeuw geboren. Ze woonden in een dorpje in de bergen van het Noord-Dalmatische binnenland.
Ze kwamen alle vier uit grote gezinnen. Hoeveel kinderen al jong zijn overleden weten we niet precies. Kindersterfte kwam in die tijd veel voor. Het kwam zelfs een generatie later nog voor. Mijn schoonouders, die kort na de Tweede Wereldoorlog zijn geboren, komen ook uit grote gezinnen waarvan de helft van de kinderen op jonge leeftijd is gestorven.
Het waren zware tijden, vooral voor de inwoners van dorpjes die verder van de grotere kustplaatsen af lagen. Alles was moeilijk bereikbaar; scholen, artsen, ziekenhuizen, markten en noem maar op.
Pas in 1929 werd er een school gebouwd in het dorp van de grootouders. Zij waren op dat moment al te oud om nog naar school te gaan. Toch hebben de grootvaders op latere leeftijd leren lezen en rekenen. Eén grootvader kreeg les van een dorpsgenoot die elders onderwijs had gehad. De ander kreeg les van katholieke geestelijken, in ruil voor werkzaamheden zoals onderhoud aan de kerk. Naast leren lezen in het Kroatisch, leerde hij ook psalmen en andere geschriften lezen in het Latijns, de officiële taal van de katholieke kerk.
Net als de grootvaders werkten veel mannen in steengroeves en havens in kustplaatsen zoals Split, Kastela en Sibenik. De werkdag begon al vroeg. Ze stonden rond twee of drie uur ’s nachts op om anderhalf uur te lopen naar het dichtstbijzijnde treinstation. Vervolgens zaten ze een uur in de trein naar hun werkplek. Ze werkten als arbeider en moesten zware ladingen van wel 50kg op hun schouders dragen.
In het voorjaar en de zomer, wanneer het langer licht was, liepen ze aan het einde van de werkdag niet rechtstreeks van het treinstation naar huis. Ze gingen eerst langs hun wijngaard of olijfgaard om daar nog het nodige werk te doen. Het was gebruikelijk om een ‘lunchpakketje’ mee te nemen voor tijdens het werk op het land. Dit pakketje bestond vaak uit een stukje pancetta, een stukje harde kaas, wat oud brood en wat wijn. Zodra de zon onderging liepen ze naar huis, aten ze hun avondeten en gingen ze naar bed. Ze moesten tenslotte een paar uur later alweer opstaan. Alleen op zondag werd er niet gewerkt.
De vrouwen zorgden thuis voor de kinderen, het vee, en deden het huishouden. De meeste mensen hadden wel een kleine kudde schapen of geiten. Zodra de kinderen oud genoeg waren namen ze taken van hun moeder over, zoals het hoeden van de kudde in de vrije natuur.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog waren de grootvaders al wat ouder. Het waren vooral de hele jonge mannen in Dalmatië die het leger in gingen. In de dorpen in het Dalmatische binnenland heerste op dat moment veel honger. Legers met verschillende politieke motivaties trokken door de dorpen, waaronder Ustaša, Partizanen en Četniks. Ze spraken allemaal de eigen taal en konden op die manier vertrouwen scheppen en zichzelf profileren als `de goede kant’. Ze kwamen stuk voor stuk met de belofte van dagelijkse maaltijden en de strijd voor vrijheid. Voor veel jonge mannen was dit reden genoeg om zich aan te sluiten. Het was daarom niet ongebruikelijk dat broers uit hetzelfde gezin zich bij verschillende legers aansloten.
Maar nu weer terug naar de tien landen…
Het was een turbulent tijdperk, waar we in ons artikel In sneltreinvaart door de geschiedenis van Kroatië ook al over schreven.
Als je vóór 1918 in deze regio werd geboren was je een inwoner van het Keizerrijk Oostenrijk (1), het rijk van de Habsburgers.
In 1918 kwam het keizerrijk ten val en in de chaos van de ontmanteling ontstond de tijdelijke Staat van Slovenen, Kroaten en Serviërs (2). Dit land werd door geen enkel ander land erkend.
Slechts een paar maanden later werd het Koninkrijk Servië van koning Alexander eraan toegevoegd en daarmee kwam het Koninkrijk van Serviërs, Kroaten en Slovenen (3) tot leven.
In 1929 greep koning Alexander de macht en riep het Koninkrijk Joegoslavië (4) uit, in een poging om opkomend patriottisme in Slovenië en Kroatië te onderdrukken.
In 1941 viel het fascistische Italië van Mussolini Dalmatië binnen. Het Italiaans Gouvernement van Dalmatië (5) was een feit. In deze periode kwamen de Italianen naar Dalmatië om de inwoners, en dan voornamelijk de vrouwen, les te geven in het Italiaans. Beide grootmoeders van mijn man hebben op deze manier Italiaans leren spreken.
In 1943 verschoof de situatie in Dalmatië opnieuw. De regio kwam onder het bestuur van de Onafhankelijke Staat Kroatië (6), een fascistische marionettenstaat van Nazi-Duitsland en fascistisch Italië. De situatie ging van kwaad tot erger. De Italianen gaven hongerige Dalmatische kinderen nog wel eens wat te eten, met de komst van de Duitsers was dit voorbij.
In 1945 werd de regio opgenomen in het Democratisch Federaal Joegoslavië (7), onder leiding van de communist Tito. Het Democratisch Federaal Joegoslavië, opgericht in 1943, was de opvolger van het Koninkrijk van Serviërs, Kroaten en Slovenen.
Slechts een half jaar nadat Dalmatië werd opgenomen in Democratisch Federaal Joegoslavië, werd deze staat omgedoopt tot de Federale Volksrepubliek Joegoslavië (8).
Hervormingen in 1963 zorgden ervoor dat er weer een nieuwe staat kwam, de Socialistische Federale Republiek Joegoslavië (9). Deze Joegoslavische staat heeft uiteindelijk het langst standgehouden.
Na Tito’s dood in 1980 begon Joegoslavië langzaam scheuren te vertonen, tot het in de jaren 90 als gevolg van het einde van het communisme helemaal uit elkaar viel. De Kroaten begonnen hun strijd voor onafhankelijkheid in 1991 en de Republiek Kroatië (10) werd in 1992 officieel erkend.
Dalmatiers die vóór 1918 zijn geboren en na 1992 zijn gestorven, hebben dus in 10 verschillende landen gewoond.
Helaas hebben de grootouders van mijn man de onafhankelijkheid van Kroatië niet meer meegemaakt. De laatste grootouder is slechts één jaar voor de onafhankelijkheid gestorven.
Wat was het bijzonder geweest als ze dit ultieme moment in de Kroatische geschiedenis nog hadden mogen meemaken.
leuk stukje ! goed geschreven, maar wel moeilijk te snappen allemaal.
Dankjewel Erika. Het is allemaal inderdaad heel ingewikkeld. We vragen ons ook echt af wat de mensen toen er allemaal van hebben meegekregen.
Groetjes, Karianne.